Kolejny epizod cyklu Uroki Gdańska zdecydowałem się poświęcić najstarszemu obszarowi Gdańska, części dzielnicy Śródmieście zwanej – Stare Miasto. Ta historyczna tkanka miejska została zniszczona w wyniku II wojny światowej. Po wojnie podjęto się odbudowy tego miejsca. Często obszar ten jest mylony z położonym nieopodal Głównym Miastem, na którym znajduje się większość gdańskich zabytków.
Stare Miasto mając charakter usługowo-mieszkalny znajduje się w północnej części dzielnicy Śródmieście. Graniczy z osiedlami administracyjnymi: Aniołki oraz z Młyniskami a dokładniej z Młodym Miastem. Na południowym wschodzie styka się z Motławą. Od południa poprzez ulicę Podwale Staromiejskie graniczy z Głównym Miastem, a od zachodu z Nowymi Ogrodami i Grodziskiem. Przez Stare Miasto przepływa Kanał Raduni tworząc małą wyspę.
Wyróżnia się trzy obszary historyczne Starego Miasta:
Brama Oliwska – obszar na północnym krańcu Starego Miasta w miejscu dawnej bramy miejskiej.
Osiek – obszar mieszkalny w ostatnim zakolu Kanału Raduni.
Zamczysko – rejon Starego Miasta położony nad Motławą, tereny nieistniejącego zamku krzyżackiego.
Ciekawostki:
ok. 1050 r. – lokacja grodu
I połowa XII wieku – osadnictwo słowiańskie na terenie Osieka (po opanowaniu grodu przez Bolesława Krzywoustego)
II połowa XII wieku – pierwsi osadnicy niemieccy w okolicach współczesnego kościoła Św. Katarzyny
1223 r. – lokacja miasta na prawie lubeckim
1308-1377 r. – podległe komturowi gdańskiemu
1377 r. – lokacja na prawie chełmińskim
1433 r. – otoczona palisadą i rowem
1454 r. – zgodnie z przywilejem zostaje podporządkowane Głównemu Miastu
Zabytki i pomniki:
Ratusz Starego Miasta – budynek z 1589 roku zbudowany w stylu manieryzmu niderlandzkiego. Posiada zbiór zabytkowych obrazów w swoim wnętrzu.
Wielki Młyn – średniowieczny młyn wodny z 1350 roku położony na wyspie Kanału Raduni. Był jedną z największych budowli produkcyjnych średniowiecznej Europy.
Mały Młyn – gotycki budynek młyna wodnego nad Kanałem Raduni z ok. 1400 r.
Dom Opatów Pelplińskich – kamienica w stylu manieryzmu niderlandzkiego położona przy ulicy Elżbietańskiej.
Poczta Polska – budynek poczty polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku. Miejsce walk toczonych 1 września 1939 r. pomiędzy pracownikami poczty i gdańskimi bojówkami hitlerowskimi.
Dworzec Gdańsk Główny – historyzujący budynek dworca z 1900 roku wraz z wieżą zegarową wysokości 50 metrów.
Na terenie Starego Miasta znajdziemy liczne interesujące budowle. Po pierwsze, wiele pięknych kościołów, wśród nich kościół Św .Katarzyny (najstarszy kościół parafialny Starego Miasta zbudowany w latach 1227-1239 i znacznie rozbudowany w XIV wieku. W 1945 roku uległ niemal całkowitemu zniszczeniu, obecnie zabytek został w całości odrestaurowany), Św .Brygidy, Św. Bartłomieja czy Św. Jakuba. Sam Ratusz budowany był ponad 100 lat, od 1379 do 1492 r., z 80-metrową wieżą, którą wieńczy metalowy, złocony posąg króla Zygmunta Augusta. Obecnie mieści się tu Muzeum Historyczne Miasta Gdańska.
Najbardziej okazała – Wielka Sala Rady, zwana również Salą Czerwoną – uważana jest za jedno z najbogatszych nowożytnych wnętrz ratuszowych. Każdy turysta musi zobaczyć również Mały Młyn i Wielki Młyn (zbudowany w połowie XIV wieku na kanale Raduni, największa inwestycja krzyżacka w Gdańsku. Łączył trzy funkcje: młyna, magazynu i piekarni. Wyposażony był w 18 dużych kół wodnych, co stanowiło wielkie osiągnięcie techniczne) oraz Spichlerz. Tu znajdziemy także dwa ciekawe pomniki: Obrońców Poczty Polskiej oraz króla Jana III Sobieskiego.
[Foto1]Stare Miasto, niegdyś dzielnica marynarzy, robotników portowych i biedoty, a także domów cechowych, przytułków i szpitali, nie mówiąc już o sześciu kościołach. Nie należy do miejsc gwarnych i uczęszczanych, choć nie brak tu kawiarenek i atrakcyjnych miejsc rozrywki.
Aby od razu do niego dotrzeć, wystarczy od ulicy Karmelickiej, zaczynającej się przy City Forum na wprost głównego wyjścia z dworca PKP, skierować się w stronę górującego nad dachami domów hotelu Mercure Hevelius. Nowoczesny budynek stoi w samym centrum Starego Miasta, w pobliżu jego głównych obiektów zabytkowych. Chętni, by nadłożyć drogi i za początek wycieczki po tej dzielnicy obrać jeden z jej najstarszych obszarów, zamieszkany już w czasach św. Wojciecha, powinni iść z Głównego Miasta wzdłuż Motławy, Długim i Rybackim Pobrzeżem do ulicy Wartkiej (10 min od Zielonej Bramy).
W czasach rozkwitu kariery politycznej Mieszka I gród gdański, założony około 970 r., leżał na wyspie otoczonej wodami Motławy i Wisły, która na przestrzeni setek lat zmieniła bieg. Kiedy św. Wojciech – biskup i misjonarz – przed swą ostatnią wyprawą do pogańskich Prus odwiedził Gdańsk w 997 r., był on już wieloczłonowym skupiskiem osadniczym rozciągającym się na obszarze wyznaczonym przez dzisiejsze ulice: Sukienniczą, Grodzką i Rycerską (jedną piątą powierzchni zajmowała siedziba książąt pomorskich) oraz w rejonie Długiego Targu, i w stronę Grodziska. W tamtych czasach uliczki, wyłożone drewnianymi dylami i pozbawione kanalizacji, były cuchnące i brudne. Życie mieszkańców (średnia wieku wynosiła 40 lat, tylko najsilniejsi dożywali sześćdziesiątki) wypełniała praca, zajęcia domowe i rozrywka. Zajmowano się głównie rzemiosłem i rybołówstwem. Miejscem spotkań i zabaw były tawerny, w których przy wtórze pięciostrunowych gęśli śpiewano, raczono się piwem i miodem oraz namiętnie grano w kości. W latach 1308-1454, kiedy okrutne panowanie Krzyżaków przyniosło poza terrorem i wyzyskiem rozbudowę Głównego Miasta, to ono uzyskało pierwszoplanowe znaczenie. Przez stulecia, aż do lat 30. XX w., na Starym Mieście mieszkała ludność biedniejsza – wyrobnicy, rzemieślnicy, drobni kupcy, robotnicy portowi i pracownicy zakładów przemysłowych – młynów, olejarni, folusza garbarskiego, tartaku i hut miedzi i srebra.
Ratusz Starego Miasta
Wzniesiony został pod koniec XVI w. w stylu niderlandzkiego manieryzmu. Jego twórcą był Antoni van Obberghen. Wzniesiony dla władz Starego Miasta przez wiele wieków był miejscem skupiającym ówczesne życie polityczne, gospodarcze, a także naukowe i towarzyskie tej części miasta. Tu elity obradowały nad sprawami miasta, w Wielkiej Sali odbywały się oficjalne uroczystości, zaś wieczorami wydawano bale i rauty. Z Ratuszem Staromiejskim związany był sławny gdański uczony – astronom Jan Heweliusz. Pełnił on funkcje ławnika i pierwszego rajcy, a w ratuszowych piwnicach składował wyprodukowane przez siebie piwo. Dzięki swej charakterystycznej sylwecie ratusz stanowi istotny akcent urbanistyczny w krajobrazie Starego Miasta. Pomimo wielu przebudów jego bryła nie zmieniła swego kształtu do dzisiaj. Podczas wielokrotnych zmian układu wnętrza, wzbogacono je o wyjątkowe obiekty. W głębi sieni na parterze, po prawej stronie od głównych schodów, znajduje się renesansowo-barokowy portal z piaskowca o licznych złoceniach. Na piętrze podziwiać można reprezentacyjną sień, imponującą Wielka Salę zwaną obecnie Salą Mieszczańską – z oryginalnym drewnianym stropem oraz bogato dekorowany Gabinet Burmistrza z wyposażeniem z XVII wieku.
Ratusz Staromiejski jest siedzibą instytucji kultury od 1953 roku. Obecnie jego gospodarzem jest Nadbałtyckie Centrum Kultury. Na parterze – oprócz pomieszczeń biurowych – znajduje się Księgarnia PWN. Na dwóch poziomach piwnic działa restauracja Toscana oraz Irish Pub.
Ratusz to stały element pejzażu miejskiego, jako reprezentacyjny budynek władz miasta usytuowany był zwykle w jego centrum, na rynku lub przy głównej pierzei. Gdańsk na tle innych miast wyróżnia się tym, że posiada obecnie trzy ratusze, a do połowy XV wieku były ich aż cztery, oprócz Głównego i Starego Miasta, po jednym posiadały też Osiek i Młode Miasto.
Pomnik Poległych Stoczniowców 1970
Monument na Placu Solidarności upamiętniający ofiary grudnia 70′ wzniesiony w 1980 r. Pomnik Poległych Stoczniowców 1970 to monument w postaci trzech krzyży z kotwicami, upamiętniający ofiary grudnia 1970 roku i znajdujący się w pobliżu bramy drugiej, niedaleko miejsca, gdzie padli pierwsi trzej zabici, odsłonięty 16 grudnia 1980 roku.
Pomnik króla Jana III Sobieskiego
Pomnik na Targu Drzewnym z 1898 roku. Sprowadzony ze Lwowa. Został ufundowany przez miasto Lwów i odsłonięty 20 listopada 1898 roku. Jest dziełem lwowskiego rzeźbiarza Tadeusza Barącza, odlanym w brązie, w wiedeńskiej firmie Artura Kruppa. Podstawę pomnika, z szarego piaskowca tarnopolskiego, wykonała pracownia rzeźbiarska Juliana Markowskiego ze Lwowa. Pomnik stanął we Lwowie na skwerze na Wałach Hetmańskich, w najbardziej reprezentacyjnym spacerowym ciągu Lwowa. Dziś miejsce to zajmowane jest przez pomnik Tarasa Szewczenki.
Gdy w lipcu 1944 roku Lwów został ponownie zajęty przez ZSRR, powstał projekt, by Sobieskiego przerobić na Bohdana Chmielnickiego. W roku 1950 przekazano jednak pomnik władzom polskim. Przez 16 lat stał w parku w Wilanowie, po czym przewieziono go do Gdańska. Pomnik, atrakcyjny w swojej formie, starały się pozyskać Kraków i Wrocław. Ustawiono go na jednym z głównych placów Starego Miasta – Targu Drzewnym i 26 czerwca 1965 roku ponownie odsłonięto. Pomnik usytuowano tak, że król zwrócony jest w kierunku zachodnim. Oryginalna tablica z tekstem “Królowi Janowi III miasto Lwów” została ukryta i zamontowana dopiero po roku 1989.
[Foto2]Oryginalnych, brązowych tablic kartusza nigdy nie zamontowano z powrotem. Najprawdopodobniej zostały zabetonowane w skrzyniach wewnątrz pomnika. Obecne tablice zostały wykonane w latach dziewięćdziesiątych z piaskowca przez rzeźbiarza Czesława Gajdę, który uprzednio w latach osiemdziesiątych dokonał rekonstrukcji innych części kartusza.
Pomnik Obrońców Poczty Polskiej
To pomnik upamiętniający walki o pocztę polską. Plac Obrońców Poczty Polskiej jest placem w Gdańsku na Starym Mieście w jednostce terytorialnej Osiek. Znajduje się on przy budynku Poczty Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku, słynnym z bohaterskiej obrony 1 września 1939. Plac położony jest pomiędzy ulicami: Sierocą i Krościenka.
Pierwotnie plac nosił nazwę Zuchthausplatz (Plac Domu Poprawczego), gdyż taka właśnie instytucja była przy nim zlokalizowana. W 1894 otrzymał nazwę Heveliusplatz (Jana Heweliusza). Podczas ataku na pocztę było to miejsce z którego Niemcy prowadzili ostrzał. Samochody pancerne ADGZ ostrzeliwujące pocztę, stały właśnie na tym placu. W 1979 roku na placu został ustawiony Pomnik Obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku.
Obiekty sakralne na Starym Mieście:
kościół św. Katarzyny
kościół św. Bartłomieja
kościół św. Jakuba
kościół św. Elżbiety
kościół św. Józefa
kościół św. Brygidy
Warto nadmienić, iż przez zachodnią część Starego Miasta przebiega główna arteria komunikacyjna Trójmiasta pod postacią drogi krajowej nr 91 oraz drogi wojewódzkiej nr 468. Na tym terenie łączą się ze sobą trasy tramwajowe z Wrzeszcza, Nowego Portu, Stogów, Łostowic i Siedlec. Na Starym Mieście znajduje się stacja kolejowa Gdańsk Główny obsługująca połączenia kolejowe wszystkich typów. Jest ona również przystankiem kolejowym trójmiejskiej SKM.
W pracy wykorzystano m.in. informacje zawarte na stronach:
www.gdansk.pl
www.wikipedia.org
www.nck.org.pl
www.ibedeker.pl
www.gdansk4u.pl
Michał Jarosławski
